بازجُستی در شیوه‌ها و نقوش آینه‌کاری حرم مطهر امام رضا علیه‌السلام

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار دانشکده هنرهای کاربردی، دانشگاه هنر ایران، شهر تهران، ایران.

10.22051/jtpva.2023.43203.1492

چکیده

آینه‌کاری از هنرهای وابسته به معماری در ابنیه مذهبی ایران، نقش پررنگی داشته و توانسته فضایی آکنده از نور و پاکی را برای زائران به ارمغان آورد. حرم مطهر امام رضا علیه‌السلام به استناد مدارک از عصر صفوی تاکنون همواره موردتوجه حامیان و بانیان بوده است. هنرمندان شیوه‌های متنوعی از آینه‌کاری را در این مکان به تصویر کشیده که نشان از ارادت ایشان بدین آستان دارد. هدف نوشتار، بررسی شیوه‌های آینه‌کاری در این مکان و طرح و نقشی است که آینه سینه جداره‌ها را مزین کرده است. ازاین‌رو شیوه‌های آینه‌کاری در حرم مطهر امام رضا (ع) چیست و نقوش مورداستفاده کدام است؟ روش تحقیق تاریخی، توصیفی و تحلیلی است. نوع تحقیق، کیفی و هدف بنیادین بوده؛ جمع‌آوری اطلاعات اسنادی و کتابخانه‌ای و به‌ویژه بر عکاسی میدانی استوارشده است. یافته‌ها نشان می‌دهد شیوه‌های آینه‌کاری به ده نمونه می‌رسد که نیم برجسته و آینه و گچ پرکاربردترین آن‌هاست. نقوش عمدتاً گره هندسی و در کنار آن گیاهی و کتیبه است. تأکید بر عدد هشت و سپس ده و شش و دوازده بوده و کتیبه‌ها به حقانیت شیعه اشاره دارند. آینه‌کاری آبشاری یا شمشیری از دستاوردهای هنرمندان آینه‌کار مشهدی است که دوره معاصر بروز نموده و جلوه‌ای متفاوت از دو زاویه به زائر ارزانی می‌دارد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Recognizing the techniques and motifs of mirror work in the holy shrine of Imam Reza (peace be upon him)

نویسنده [English]

  • alireza sheikhi
Associate Professor, Faculty of Applied Arts, University of Art, Tehran, Iran.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Mirror work of the Holy Shrine of Imam Reza
  • mirror work methods
  • mirror work motifs
  • - احتشام کاونیان، محمد(1354). شمس­الشموس یا انیس‌النفوس، مشهد: آستان قدس رضوی.

    • اردلان، نادر و بختیار، ژاله(1380). حس وحدت، سنت عرفانی در معماری ایرانی، ترجمه حمید شاهرخ، تهران: خاک.
    • ارشاد سرابی، اصغر و سوهانیان حقیقی، محمد(1384). آشنایی با دایره المعارف آستان قدس رضوی بنیاد پژوهش­های اسلامی. مجله آینه پژوهش، دوره 16 شماره 96، 55-51.
    • اسلوار، فاتح(1391). حروفیه از ابتدا تا کنون با استناد به منابع دست اول، تهران: مولی.
    • اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان(1362). مطلع‌الشمس،تاریخ ارض اقدس و مشهد مقدس، با مقدمه و اهتمام تیمور برهان لیمودهی، تهران: فرهنگسرا.
    • افضل­الملک کرمانی، غلامحسین‌خان(1389). ظفرنامه عضدی(زادالمسافر 1301 ق)، مقدمه تصحیح و تحقیق محمدرضا قصابیان، مشهد: انصار.
    • اکبری، تیمور و الیکای دهنو، ثریا(1385). چلیپای شکسته نماد رازآمیز، تهران: سمیرا.
    • الشیبی، کامل‌المصطفی(1387). تشیع و تصوف (از آغاز تا سده 12 هجری)، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران: امیرکبیر.
    • امامی، صابر(1381). نماد و تمثیل، تفاوت‌ها و شباهت‌ها، کتاب ماه هنر، شماره47و48، 60-68.
    • ایازی، سیدعلی‌نقی(1400). بایسته‌های ادب حضور در زیارت با رویکرد مبتنی بر نظریه زمینه‌ای(مطالعه موردی حرم رضوی)، پژوهشنامه حج و زیارت، سال ششم، شماره دوم(پیاپی13)، 159-190.
    • بلخاری، حسن(1389). نیلوفر ایرانی، نیلوفر بودایی (بررسی موردی: نقش نگاره تاج گذاری اردشیر دوم در طاق بستان)، فصلنامه نگره، شماره 16، 98-111
    • بلوک‌باشی، علی(1380). انار در دایره المعارف بزرگ اسلامی، جلد10، تهران: مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی.
    • پورداود، ابراهیم(1343).اوستا نامه مینوی آیین زرتشت، نگارش جلیل دوستخواه، تهران: مروارید.
    • پورزرین، رضا(1392). مطالعه تطبیقی نشانه­های بصری در آینه­کاری ایرانی با نقاشی آپ آرت، مجله نگره، شماره 27، 75-86.
    • تحقیقات تاریخی خراسان(گنبد مطهر)(1343). مترجم حاج سید غلامرضا سعیدی، نامه آستان قدس(18) : 65-70.
    • جلالی، میثم(1398). بررسی هنر آینه­کاری در رواق دارالسیاده حرم امام رضا (ع). مجله نگارینه هنر اسلامی، دوره 6 شماره 18، 144-154.
    • خزایی، محمد(1388). شاخص اکمال در اعداد در پای ولایت در عدد ابجد، قم: عطر یاس.
    • دلفی، علی اکبر(بی‌تا). تصویر عدد در آینه‌ی عرفان، بی‌جا: کاویان.
    • دهنوی، نسیم(1394). مطالعه و شناسایی مشکات در هنر اسلامی و بررسی کارکردهای مفهومی آن در دوره معاصر، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، استاد راهنما: سعید زاویه، تهران: دانشگاه هنر.
    • رحیمی، جواد(1393).«رضوان/بیوکی، محمدحسن» دایره­المعارف آستان قدس رضوی، مشهد: بنیاد پژوهش­های آستان قدس رضوی.
    • رضی، هاشم(1378).اوستا، تهران: بهجت.
    • سازمان کتابخانه­ها، موزه­ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی. اسناد شماره 1/12885، 10/12893، 5/12920، 2/12923 تا 13/12923، 5/12924، 1/12925 تا 9/12925، 1/12927 تا 5/12927، 15/62373، 1/34902، 1/34881، 275/45155 و 295/45155.
    • ساعدی، فرشته(1396). بررسی تکنیک ساخت آینه­کاری در تزئینات ارسی سازی با توجه به باز انگاری فضای معماری اسلامی، مجله شباک، شماره 3 .45-55.
    • ستاری، جلال(1376). رمز و اندیشه و هنر قدسی، تهران: مرکز.
    • سجادی، سید جعفر(1370). فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، تهران: طهوری.
    • سدیدالسلطنه مینایی بندرعباسی، محمدعلی‌خان(1362). سفرنامه سدیدالسلطنه(التدقیق فی سیرالطریق)، تصحیح و تحشیه احمد اقتداری، مشهد: به نشر.
    • سرلو، خوان ادوارد(1388). فرهنگ نمادها، ترجمه مهر انگیز اوحدی، تهران: دستان.
    • سعدی، مصلح بن عبدالله(1390). بوستان سعدی، قم: نسیم کوثر.
    • شایگان، داریوش(1373). هانری کربن: آفاق تفکر معنوی در اسلام ایرانی، ترجمه باقر پرهان، تهران: فرزان.
    • شپرد، راونا و راپرت(1393). 1000 نماد در هنر واسطوره شکل به چه معناست، ترجمه آزاده بیداربخت، نسترن لواسانی، تهران: نی.
    • شیمل، آنه ماری(1388). راز اعداد، ترجمه فاطمه توفیقی، تهران: دانشگاه ادیان و مذاهب.
    • شیخی، علیرضا(1398). مطالعه تطبیقی مضامین کتیبه‌ها در آثار چوبی وابسته به معماری در حرم مطهر امام رضا(ع)، مجله علمی مرمت و معماری ایران، سال نهم، شماره بیستم، 91-113.
    • صدرحاج‌سیدجوادی، احمد؛ فانی، کامران و خرمشاهی، بهاءالدین(1366). دایره‌المعارف تشیع، جلد 1، تهران: بنیاد اسلامی طاهر.
    • صراف، مرتضی(1352). رسایل جوانمردان مشتمل بر هفت فتوت‌نامه، تهران: قسمت ایران‌شناسی انستیتو فرانسوی پژوهش‌های علمی در ایران.
    • عطار، فریدالدین(1376). منطق‌الطیر، تصحیح ذکاء الملک فروغی، تهران: سنائی.
    • عطاردی، عزیزالله(1371). تاریخ آستان قدس، مشهد: عطارد.
    • فیض، عباس(1324). بدر فروزان. قم: بنگاه چاپ.
    • کاشانی، کمال‌الدین عبدالرزاق(1369). تحفه‌الاخوان فی خصایص‌الفتیان، با مقدمه و تصحیح و تعلیق سید محمد دامادی، تهران: علمی- فرهنگی.
    • کشمیری، مریم(1400).گل اناری(شاه عباسی)خاستگاه، سیر دگرگونی و شیوه طراحی، تهران: سمت.
    • کفیلی، حشمت(1380). آینه­کاری حرم امام رضا علیه السلام، مجله مشکوه، شماره 72 و 73، 148-146.
    • کوپر، جی‌سی(1386). فرهنگ مصور نمادهای سنتی، ترجمه ملیحه کرباسیان، تهران: نو.
    • گلی آیسک، مجتبی(1392). فرهنگ نمادشناسی پرندگان در شعر عرفانی، جلد 1، مشهد: سروش.
    • لینگز، مارتین(1394). نماد و سرنمون، ترجمه زهرا عبدالله، تهران: اطلاعات.
    • مکارم شیرازی، ناصر(1374). تفسیر نمونه، جلد24، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
    • موسوی‌بجنوردی، کاظم(1374). دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، جلد2، تهران: مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.
    • مؤتمن، علی(1348). راهنما یا تاریخ و توصیف دربار ولایتمدار رضوی، مشهد: آستان قدس.
    • نورآقایی، آرش(1388). عدد نماد، اسطوره، تهران: افکار.
    • واعظ کاشفی، حسین(1350). فتوت‌نامه سلطانی، تصحیح محمد جعفر محجوب، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
    • هال، جیمز(1383). فرهنگ نگارهای نمادها، ترجمه رقیه بهزادی، تهران: فرهنگ معاصر.
    • یاحقی، محمدجعفر(1369). فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی، تهران: سروش.